سعید میرشاهی

سال به سال، رؤیای اینترنت باز و به‌هم‌پیوسته، بیش از پیش رنگ می‌بازد و کشورهای بیشتری در حال اِعمال نوعی از سانسور اینترنتی هستند. در این میان، چین، روسیه و ایران، در حال ساختن دیوارهایی بلندتر در زمینه شبکه‌های ملی خود هستند تا حاکمیت دیجیتال‌شان را حفظ کنند.

سایت Techradar با انتشار گزارشی از سرنوشت فیلترشکن‌ها در آینده و تعاملاتی برای طراحی روش‌های جدید عبور از فیلترشکن از جمله تعبیه این ابزارها درون خود برنامه‌های پرکاربرد، نوشت: در چنین شرایطی، بهترین اپلیکیشن‌های VPN برای میلیون‌ها انسان در سراسر جهان به ابزارهایی حیاتی تبدیل شده‌اند؛ ابزاری برای دسترسی به اخبار بدون سانسور، حفظ ارتباطات اجتماعی، ادامه تحصیل و کار در بستر اینترنت. در سال ۲۰۲۴ تنها یک اپ فیلترشکن از افزایش چشمگیر کاربران جدید در ۱۱۹ کشور خبر داد.

کارشناسان مدت‌هاست سانسور را به بازی موش و گربه تشبیه می‌کنند؛ جایی که ابزارهای دور زدن فیلترینگ، باید مدام خود را با روش‌ها، چالش‌ها و تهدیدات جدید وفق دهند. حال این سؤال مطرح است: آیا آینده‌ فناوری‌های مقاوم در برابر سانسور باید فراتر از سرویس‌های وی‌پی‌ان باشد؟ از آن مهم‌تر، آیا اصلاً چنین چیزی ممکن است؟

• محدودیت‌های VPN

قبل از هرچیز باید بدانیم وی‌پی‌ان‌ها، اصولا برای دور زدن فیلترینگ‌ها طراحی نشده‌اند. آنها در وهله‌ نخست، نوعی نرم‌افزار امنیتی‌اند که برای ناشناس ماندن در فضای آنلاین ساخته شده‌اند. وظیفه‌ اصلیVPN ، رمزگذاری اتصال‌های اینترنتی است تا از دسترسی اشخاص ثالث جلوگیری شود و آدرس IP واقعی شما را که عنصر کلیدی در شناسایی کاربران است، پنهان کند.

با این حال، ویژگی IP-spoofing (جعل مکان کاربر) همزمان به روش مؤثر برای عبور از سانسور تبدیل شده است. این قابلیت به شما اجازه می‌دهد ظاهرا از کشوری متصل شوید که در آن، محدودیت اینترنتی وجود ندارد.

هرچه استفاده از فیلترشکن‌ها به ‌عنوان ابزار ضدفیلترینگ بیشتر می‌شود، دولت‌ها نیز در شناسایی و مسدودسازی آنها مهارت بیشتری پیدا می‌کنند. برای مثال، در زمان نگارش این متن، تقریباً ۲۰۰ سرویس وی‌پی‌ان در روسیه مسدود شده‌اند و دولت این کشور به طور فزاینده‌ از شرکت‌هایی مانند اپل و گوگل می‌خواهد که اپلیکیشن‌های موسوم به فیلترشکن را از فروشگاه‌های خود حذف کنند.

فیلترینگ تنها به بهبود تاکتیک‌های فنی خود بسنده نکرده‌اند. در شماری از کشورها، قوانین جدید و موردی نیز برای محدود کردن استفاده از  وی‌پی‌ان تصویب شده است.

برای نمونه، در روسیه، دستورهای صادرشده به فروشگاه‌های اپلیکیشن، تحت قانونی است که از مارس سال گذشته اجرایی شده و انتشار اطلاعات درباره ابزارهای دور زدن سانسور، از جمله وی‌پی‌ان را جرم‌انگاری می‌کند.

در ادامه گزارش تک رادار ادعا شده، در ایران نیز استفاده از VPNهای «غیرمجاز»، ممنوع، اعلام شده و بهره‌گیری از آنها بدون مجوز قانونی، جرم محسوب می‌شود. علاوه بر آن، طرح صیانت دوباره روی میز قرار گرفته که می‌تواند خطرات بیشتری را متوجه کاربران وی‌پی‌ان کند. در میانمار نیز VPNها، هدف اصلی قانون جدید امنیت سایبری این کشور هستند.

مشکل دیگر بسیاری از VPNهای موجود در بازار، به زیرساخت متمرکز آنها بازمی‌گردد. همه آنها شبیه به هم نیستند و همگی به یک اندازه برای حفاظت از داده‌های کاربران تلاش نمی‌کنند. به همین دلیل، برخی از ارائه‌دهندگان جدید در حال حرکت به‌ سوی شبکه‌های غیرمتمرکز هستند.

اما از این هم نگران‌کننده‌تر، این است که در برخی موارد، خود توسعه‌دهندگان وی‌پی‌ان همان کسانی هستند که در سانسور و نظارت بر اینترنت نقش دارند. برای مثال بررسی‌ها نشان می‌دهد دست‌کم پنج اپلیکیشن VPN رایگان محبوب که در فروشگاه‌های رسمی اپ‌ها عرضه می‌شوند، ارتباطاتی با ارتش چین دارند.

• عبور از VPN

در چنین فضایی است که برخی کارشناسان معتقدند زمان آن رسیده که شیوه‌های عبور از سانسور دگرگون شود و به مرحله‌ای فراتر از صرفِ استفاده از VPN برسیم. در همین راستا طی نشستی در رویداد SplinterCon در فوریه گذشته در تایپه، مالوری نُودل، متخصص فناوری‌ حقوق بشر و بنیان‌گذار بنیاد شبکه اجتماعی گفت: «به جای اینکه مقابله با فیلترینگ را به اپلیکیشن‌های جداگانه بسپاریم، چه می‌شود اگر از ابتدا آن را درون خود سرویس‌ها تعبیه کنیم؟ اگر خود سرویس در برابر فیلترینگ، مقاوم طراحی شود چه؟»

او به همراه وینیسیوس فورتونا، مهندس ارشد پروژه Google Jigsaw، راهبردی را ارائه دادند که در آن، نیاز به وی‌پی‌ان به حداقل می‌رسد و به‌ جای آن، زیرساخت غیرمتمرکز با پروتکل‌های مقاوم‌تر برای دور زدن فیلترینگ و استتار داده‌ها استفاده می‌شود؛ پروتکل‌هایی مانند QUIC، Encrypted Client Hello و موارد مشابه که مستقیماً درون اپلیکیشن تعبیه می‌شوند.

بدون ورود به جزییات فنی، به نظر می‌رسد اپ‌هایی که روزانه استفاده می‌کنیم، از خبرخوان‌ها و ایمیل‌‌ها تا شبکه‌های اجتماعی، باید از ابتدا به‌گونه‌ای طراحی شوند که در برابر سانسور مقاوم باشند، نه اینکه برای عبور از فیلترینگ به ابزار جانبی متکی شوند.

در این رابطه یک گروه حقوق دیجیتال در ونزوئلا، اپلیکیشنی طراحی کرده که بدون نیاز به VPN به اخبار سانسورشده دسترسی می‌دهد. این اپلیکیشن به‌ طور هوشمند از مجموعه‌ای از وی‌پی‌ان‌های پشتیبان (Fallback VPNs)، استفاده می‌کند؛ به این معنا که اگر یکی از  وی‌پی‌ان‌ها عمل نکند، اپلیکیشن به ‌طور خودکار، سراغ گزینه بعدی می‌رود تا تونل مقاوم در برابر سانسور، ایجاد و ارتباط برقرار شود.

در واقع، پیام‌رسان‌های رمزنگاری‌شده‌ مانند سیگنال و واتساپ نیز پیشتر قابلیت‌هایی برای عبور از سانسور به سیستم خود افزوده‌اند. برخی رسانه‌ها مثل بی‌بی‌سی و دویچه‌وله نیز در اپلیکیشن‌های خبری از روش‌های مشابه بهره برده‌اند.

در سال ۲۰۲۳، واحد Jigsaw گوگل، که مأموریت آن، حمایت از آزادی اینترنت در جهان است، کیت توسعه نرم‌افزار (SKD) ویژه‌ای برای ابزار فیلترشکن خود عرضه کرد تا به توسعه‌دهندگان امکان دهد اپلیکیشن‌هایی مقاوم در برابر فیلترینگ بسازند.

اکنون، کمتر از دو سال پس از رونمایی، وینیسیوس فورتونا ازJigsaw ، آن‌طور که در ارائه‌اش در رویداد  SplinterCon مطرح کرد، بیش از پیش، بر این باور است که «ما باید فراتر از VPN فکر کنیم و رویکرد چندلایه و جامع برای دسترسی به اطلاعات داشته باشیم.»

مالوری نودل نیز گفت: «این روند، تازه در حال شکل‌گیری است و به ‌نظرم زمان خوبی برای دموکراتیک کردن آن است.»

• آیا واقعاً آماده‌ایم VPNهای مقاوم را کنار بگذاریم؟

در حال حاضر دو فیلترشکن به ‌طور ویژه، برای کمک به کاربران در روسیه و مقابله با محدودیت‌های کرملین طراحی شده‌اند. توسعه‌دهندگان این ابزارها، برای بهینه‌سازی پروتکل‌هایVPN ، جهت استفاده در محیط‌های به‌شدت محدود، منابع زیادی صرف کرده‌اند.

طی تماس Techradar با هر دو سرویس، آنها درباره امکان کنار گذاشتن ابزارهای VPN مقاوم در برابر سانسور، حداقل در حال حاضر، ابراز تردید کردند.

دیمیتری سوبولف، مدیر محصول یکی از این سرویس‌ها گفت: «شاید تا ده سال آینده، فناوری پیشرفته‌تر شود، اما در شرایط کنونی، ما به فناوری ساده‌ای نیاز داریم که فقط کار کند.»

از سوی دیگر، مازای بانزائف، بنیان‌گذار دیگر فیلترشکن محبوب روس‌ها، مأموریت این سرویس را ارائه چیزی می‌داند که «امروز»، به آن نیاز داریم.

او همچنین نسبت به رویکرد گوگل در این زمینه تردید دارد و می‌گوید: «گوگل، خودش اپلیکیشنی دارد که قبلاً فیلتر شده است. پس باید از خودش شروع کند» و در ادامه، به فیلترینگ احتمالی جی‌میل در ایران اشاره کرد و به طرح این پرسش پرداخت که: «آیا یوتیوب این فناوری را در خودش تعبیه خواهد کرد؟ فکر نمی‌کنم!»

در همین حال، فیلترشکن‌هایی وجود دارند که، فراتر از نسخه رایگان و بدون محدودیت پهنای باند، به انتخاب بسیاری از کاربران در سراسر جهان برای مقابله با سانسور، تبدیل شده‌اند.

برخی از این فیلترشکن‌ها پروتکل رمزگذاری‌شده و پیشرفته‌ را معرفی کرده‌اند که به ‌طور خاص، برای دور زدن فیلترینگ طراحی شده است. در سال گذشته، این سرویس، امکانات ضد‌سانسور مانند اضافه کردن قابلیت آیکون نامحسوس در اندروید و موارد دیگر را تقویت کرد.

• جمع‌بندی

سانسور اینترنتی نه تنها از بین نرفته، بلکه اهداف و روش‌های خود را تغییر داده است. سال‌ به ‌سال، گروه‌های مدافع حقوق دیجیتال، شاهد رکوردشکنی‌های تازه‌ در محدودیت‌های آنلاین هستند. در سال ۲۰۲۴، هفت کشور جدید به فهرست کشورهای سانسورکننده اضافه شدند که یکی از آنها، برای نخستین بار، فرانسه، به عنوان یکی از دموکراسی‌های غربی بود. این روند نشان می‌دهد نیاز به ابزارهای مقاوم در برابر فیلترینگ نه ‌تنها باقی می‌ماند، بلکه در سال‌های آینده، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

در مجموع، VPNها، راه‌حل مؤثری برای دور زدن محدودیت‌های اینترنتی هستند، اما تنها گزینه در دسترس نیستند. سرورهای رمزنگاری‌شده‌ DNS، نیز به عنوان راه مقابله با فیلترینگ مبتنی بر DNS ظهور کرده‌اند.

همچنین برخی مرورگرهای شناخته‌شده ضد فیلترینگ همچنان در حال توسعه فناوری‌های خود هستند تا با روش‌های جدید فیلترینگ مقابله کند. ابزارWebTunnel  جدیدترین پروتکلی ا‌ست که تیم یکی از این مرورگرها طراحی کرده تا ترافیک آن مانند ترافیک معمولی وب به نظر برسد.

این مرورگر سال ۲۰۲۳ نیز فناوری جدیدی در قالب نسخه بتا راه‌اندازی کرد که از WebRTC برای ایجاد ارتباط بین کاربران و شبکه‌ای از پروکسی‌های داوطلب استفاده می‌کند.

پس آیا باید VPNهای مقاوم در برابر فیلترینگ را کنار گذاشت؟ شاید در آینده، بله اما فعلاً، پاسخ، خیر است.

در این رابطه مدیر یک شرکت عرضه‌کننده فیلترشکن می‌گوید: «هرچه ما بیشتر باشیم، هزینه مسدودسازی هم برای دولت‌ها بیشتر می‌شود. آن‌وقت می‌توانیم فناوری‌ها را با هم به اشتراک بگذاریم و از هم یاد بگیریم. پس هرچه تعداد ما بیشتر باشد، بهتر است.»

به بیان دیگر،‌ آینده‌ مبارزه با سانسور، نه در یک فناوری خاص، بلکه در تنوع، همکاری و مقاومت جمعی رقم می‌خورد.